Il y a dans les tableaux de d’Enkelejd Zonja quelque chose qui joue avec l’étrangeté, ce en quoi, certes, ils retrouvent la nature de la peinture et s’inscrivent dans la longue tradition picturale. On s’y arrime alors en retrouvant des points d’accroche, des références qui nous renvoient à un surréalisme issu de Chirico. Mais bien vite on voit qu’il s’agit d’autre chose. Un réalisme, souvent sanglant, les habite. Et avec lui, c’est un cycle de la violence qui semble s’imposer : une violence en attente, une violence passée. Comment peindre la violence ? Ici une réponse, peindre son absence, peindre le monde quand elle n’est pas là mais imminente, quand elle n’est plus là et donc qu’elle est passée. Dans ce passé, pas uniquement l’ultime moment de la temporalité, mais la trace première sur quoi se construit la mémorialité. Nous sommes alors dans le constat, une «  scène du crime » chère aux fictions policières qui envahissent nos imaginaires, mais sous une autre forme. Plus que dans les traces montrées par Cindy Sherman, c’est vers Duchamp que l’on peut se tourner, vers cet étrange Etant donnés. Mais en même temps, cet étant donnés, insiste sur le pluriels des donnés. Si l’on peut voir dans le surréalisme la prémanence du rêve et, par derrière lui du rêveur, d’un sujet en quête de partir, en quête d’errance, Zonja nous entraîne ailleurs. Vers le sujet démultiplié, vers le groupe, vers la foule. La narration s’envole vers le collectif, dans la dissolution du sujet, de l’étant singularisé. Ce n’est plus la violence du meurtre, ce n’est plus le Dahlia noir,  et la double singularité de l’assassin et de la victime, mais la guerre et la totale désingularisation. Ce qui nous est donné c’est la fin du sujet et de sa créativité. Nous sommes dans l’après, et nous sommes dans l’imminence.

Peut-on peindre en Albanie en étant détachés de l’Albanie ? Autre présence, autre référent, par delà la terre, par delà le territoire, la littérature, Kadaré. Avec lui la superposition des mondes. Ou plutôt la présence du monde perdu, sous celui de la présence. Avec Kadaré nous sommes en contact avec une métaphysique de la trace, et donc de la généalogie plus que de l’élévation ; ou, celle de l’élévation dans son avant, avant que tout sombre. Ce tout, celui du monde et de sa parure. Cette tension semble présente dans les toiles de Zonja, elle leur donne une contextualisation, elles lui donnent une visibilité. Et cette visibilité retrouve l’étrangeté du monde et celle de la littérature. Mais si la littérature dit, la peinture montre ; le montrer est-il superposable au dit ? Non bien évidemment, nous sommes ailleurs. Si l’on fait le saut vers Kadaré, c’est qu’il nous parle de sa terre, l’Albanie et de la superposition d’un monde fermé et figé, sur un monde archaïque, qui s’immisce par les jeux d’une « mémorialité » dans les failles du figé. Les toiles de Zonja, viennent après, quand le monde fermé et figé s’est dissout et qu’il ne reste rien d’autre que les doubles vestiges de ce monde figé et de ce qui le taraudait de l’intérieur. En face, nous le savons, notre monde et sa saturation, nous, qu’elles rendent spectateurs de ce qui s’est passé et de ce qui s’annonce. Dans ce contraste, entre le peint et celui qui regarde s’immisce quelque chose qui a à voir avec l’impuissance, la nôtre, celle de notre monde saturé. Nous sommes produits regardeurs impuissants, et ce qui nous rend impuissants c’est ce qui s’est passé dont notre ignorance nous sépare. Enkelejd Zonja nous livre les reliefs d’une bataille dont nous sommes les vainqueurs impuissants, d’un meurtre généralisé dont nous sommes les coupables innocents.

Louis Ucciani
Décembre 2017
…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

 
In the paintings of Enkelejd Zonja you find something that plays with alienation, where the paintings, exactly where they redefined the nature of painting by registering in the long pictorial tradition. We connect well with them since we find the points of capture, the references that lead us to the surrealism that came out of de Chirico. But soon we discover that this is something else. An often bloody realism resides within them. And with it a cycle of violence is imposed on us: a violence in the waiting, a violence in the past. How do you paint violence? One as an answer, to paint its absence, to paint the world when violence is not there, but very possible and very close, or when it is no longer there, but just gone. In this past, not only as the last moment of time, but as the first trace on which immemoriality is built. It remains for us to ascertain a “crime scene”, from those that entice police fictions to invade our imagination, but in a different form. More than in the lines shown by Cindy Sherman, we return to Duchamp, to this alien to us: since they are given. But, at the same time, this “since they are given” insists on the plurality of data. And if we look at surrealism in the priority of the dream, and after it the dreamer, a subject in the tendency to start, in the tendency to wander, Zonja takes us exactly elsewhere. From the multiplied subject, to the group, to the crowd. The narrative flies towards the collective, in the dissolution of the subject, of the singularized being. It is no longer the violence of murder, it is no longer the black Dahlia, nor the dual singularity of the killer and the victim, but the war and the total dissolution of the singularity. What is given is the end of the subject and his creativity. We are in what follows, we are in the near future.

Can Albania be painted while being separated from Albania? Other presence, other referent, beyond land, beyond territory, literature, Kadare. With it we have the overlap of worlds. Or rather the presence of the lost world, below that of the present. With Kadare we are in contact with trace metaphysics, more with genealogy than with emancipation; or by eruption before everything collapses. This whole, of the world and of its appearance. This tension seems to be present in the Zonja’s paintings, it gives them a contextualization, a visibility. And this visibility is encountered again in the alienation of the world and of literature. But if literature says, painting shows; is proving overlapping with what is said? Certainly not, we are already elsewhere. This leap to Kadare is made because he tells us about his land, Albania, and the overlap of a stopped and frozen world over an archaic world that is mixed thanks to the “memoriality” that penetrates through the cracks of the freezer. The Zonja’s tableau come after, when the stopped and frozen world is dissolved and there is nothing left but the double ruins of the frozen world and what eroded it inside. On the contrary, we know very well that our world and its saturation make us spectators of what has passed and what is being announced. In this contrast between the painted and the one who sees, something has to do with helplessness, ours, the impotence of a saturated world. We are powerless observer products, and what makes us powerless is what has happened, from which our ignorance separates us. Enkelejd Zonja gives us the reliefs of a battle from which we have emerged helpless victors, the reliefs of a generalized murder for which we are guilty of innocence.

Louis Uçiani
…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

Në tablotë e Enkelejd Zonjës gjeni diçka që luan me tëhuajësinë, aty ku tabllotë, pikërisht aty ku ato rindeshin natyrën e pikturës duke u regjistruar në traditën e gjatë pikturale. Lidhemi mirë pas tyre qëkurse gjejmë pikat e kapjes, referencat që na shpien te surrealizmi i dalë prej de Chirico-s. Por shpejt zbulojmë se bëhet fjalë për tjetër gjë. Një realizëm shpesh i përgjakshëm banon brenda tyre. Dhe bashkë me të na imponohet një cikël dhune: një dhunë në pritje, një dhunë e shkuar. Si me e pikturu dhunën? Një si përgjigje, me pikturu mungesën e saj, me e pikturu botën kur dhuna nuk është aty, por shumë e mundshme dhe shumë pranë, ose kur nuk është më aty, por sapo e shkuar. Në këtë të shkuar, jo vetëm si çast i fundit i kohësisë, por si gjurma e parë mbi të cilën ndërtohet imemorialiteti. Na mbetet pra të konstatojmë një “skenë krimi”, nga ato që joshin fiksionet policeske tek na pushtojnë imagjinarin, por me një tjetër formë. Më shumë se në linjat e treguara prej Cindy Sherman, i kthehemi Duchamp-it, tek kjo tëhuajësi për ne: duke qenë se janë dhënë. Por, njëherësh, kjo “duke qenë se janë dhënë” këmbëngul mbi shumësin e të dhënave. E po të shohim te surrealizmi përparësinë e ëndrrës, dhe mbas saj ëndërrimtarin, një subjekt në prirjen për t’u nisur, në prirjen për me u endë, Zonja na shpie pikërisht gjetkë. Për nga subjekti i shumëzuar, te grupi, te turma. Rrëfimi fluturon drejt kolektivit, në zhbërjen e subjektit, të qenies së singularizuar.  Nuk është më dhuna e vrasjes, nuk është më Dahlia e zezë, as singulariteti i dyfishtë i vrasësit dhe viktimës, por lufta dhe zhbërja tërësore e singularitetit. Ajo çka jepet është fundi i subjektit dhe krijimtarisë së tij. Ne jemi në atë ç’vjen pas, ne jemi në të mundshmen e afërt.

A mund të pikturohet Shqipëria duke qenë të shkëputur prej Shqipërisë? Tjetër prani, tjetër referent, përtej tokës, përtej territorit, letërsia, Kadarea. Me të kemi mbivendosjen e botëve. Ose më mirë prania e botës së humbur, nën atë të pranishmen. Me Kadarenë jemi në kontakt me metafizikë gjurme, më shumë me gjenealogjinë se me përnaltimin; ose me përnaltim para se gjithçka të rrëzohet. Kjo e tërë, e botës dhe e dukjes së vet. Ky tension ngjan i pranishëm në telajot e Zonjës, u jep një kontekstualizim, një shikueshmëri. Dhe kjo shikueshmëri ndesh sërish në tëhuajësinë e botës dhe të letërsisë. Por nëse letërsia thotë, piktura dëfton; a është të dëftuarit i mbivendosshëm me të thënën? Sigurisht që jo, ne jemi tashmë gjetkë. Ky kërcim te Kadareja bëhet sepse ai na flet për tokën e tij, Shqipërinë, dhe mbivendosjen e një bote të ndalur e të ngrigë mbi një botë arkaike që përzihet falë “memorialitetit” që depërton nëpër krisjet e së ngrirës. Telajot e Zonjës vijnë më pas, kur bota e ndalur dhe e ngrirë është tretur dhe nuk ka mbetur më gjë tjetër veç rrënojave të dyfishta të botës së ngrirë e çka e gryente së brendshmi. Përballë, ne e dijmë mirë, bota jonë dhe ngopja e saj, na kthen në spektatorë të asaj ç’kaloi dhe ç’po lajmërohet. Në këtë kontrast mes të pikturuarës dhe atij që sheh ndërhyn diçka që ka të bëjë me pafuqinë, tonën, me impotencën e një bote të ngopur. Ne jemi produktet vështrues të pafuqishëm, dhe çka na bën të pafuqishëm është ajo që ka ndodhur, prej nga na ndan padija jonë. Enkelejd Zonja na jep relievet e një beteje prej nga kemi dalë fitues të pafuqishëm, relievet e një vrasjeje të përgjithësuar, për të cilën jemi fajtorë të pafajshëm.

Louis Ucciani